Είναι πραγματικά μοναδική η αίσθηση ηρεμίας και πληρότητας που νιώθεις όταν λούεσαι στο ζεστό νερό μιας ιαματικής πηγής. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στα θεραπευτικά στοιχεία των υδάτων, αλλά και στις άτυπες κοινότητες που δημιουργούνται γύρω από τις πηγές, όπου ακόμα και άγνωστοι μεταξύ τους άνθρωποι ανταλλάσσουν χειρονομίες στοργής και φροντίδας. Τη λειτουργία αυτή των θερμών λουτρών προσπαθεί να διαφυλάξει η Λυδία Ξυνογαλά, αρχιτέκτονας, διδάκτωρ, ερευνήτρια και ιδρύτρια του συλλόγου «Φίλοι των 750 Μεταλλικών Πηγών της Ελλάδας». Η Λυδία ξεκίνησε να μελετά τη σημερινή κατάσταση των ελληνικών ιαματικών πηγών ως υπότροφος του προγράμματος Onassis Air, Tailor Made Fellowship, και ένα από τα βασικά της συμπεράσματα είναι ότι το μέλλον των πηγών δεν περιορίζεται στην επιλογή ανάμεσα στην παρακμή τους και τον τουρισμό πολυτελείας.

Πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σου για τις ιαματικές πηγές;

Όσο ζούσα και εργαζόμουν στη Νέα Υόρκη, με απασχόλησε η σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής, γεωλογίας και χημείας. Όταν όμως άρχισα να αναζητώ στοιχεία για τα θερμά λουτρά της Ελλάδας, εντόπισα ένα κενό γνώσης. Κι έτσι αποφάσισα να κάνω ένα διδακτορικό με το Πανεπιστήμιο ΕΤH της Ζυρίχης επάνω σε αυτήν ακριβώς τη θεματική, εξετάζοντας την ιστορία τους τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Το πρώτο εντυπωσιακό στοιχείο που βρήκα είναι ότι η Ελλάδα ξεκίνησε να δημιουργεί οργανωμένες λουτροπόλεις τη δεκαετία του 1930 και ότι αυτές οι επενδύσεις συνδέονταν στενά με την τότε αντίληψη σχετικά με το τι αποτελεί πρόοδο. Συναντάμε μάλιστα καταγραφές πολλών γιατρών και χημικών ήδη από τον 19ο αιώνα που δηλώνουν αγανάκτηση για τις ανεκμετάλλευτες δυνατότητες των πηγών της Ελλάδας, τις οποίες και συγκρίνουν ως προς τη δύναμη των συστατικών τους με εκείνες του Βισύ, του Μπάντεν-Μπάντεν και άλλων διάσημων λουτροπόλεων της Ευρώπης.

Άλλο ένα μεγάλο εύρημα ήταν το βιβλίο Αι 750 Μεταλλικαί Πηγαί της Ελλάδος, που έγραψε ο Νίκος Λέκκας το 1938, ως διευθυντής του κρατικού τμήματος «Ιαματικών πηγών και Εκθέσεων». Το κράτος τού είχε αναθέσει την καταγραφή όλων των πηγών και της χημικής τους ανάλυσης, και το βιβλίο αποτελεί ένα καταπληκτικό επίτευγμα για την εποχή του. Με βάση τις καταγραφές του, ξεκίνησα και τη δική μου έρευνα, η οποία και οδήγησε σε μια σειρά δράσεων με πανεπιστήμια του εξωτερικού και εικαστικούς. Μέσα από τη διαδικασία αυτή προέκυψε και η ίδρυση του συλλόγου «Φίλοι των 750 Μεταλλικών Πηγών της Ελλάδας», στόχος του οποίου είναι να απεγκλωβιστούμε από το αφήγημα του τουρισμού πολυτελείας και της λογικής των σπα. Και αυτό γιατί τα υδροθεραπευτήρια υπήρξαν από ιδρύσεώς τους ένας θεσμός υγείας προσβάσιμος σε όλους. Παράλληλα, οι λουτροπόλεις ήταν ο βασικός πόλος έλξης για το πρώτο κύμα τουρισμού από το εσωτερικό και το εξωτερικό στην προπολεμική Ελλάδα.

Αν κοιτάξουμε την εικόνα των λουτρικών εγκαταστάσεων σήμερα, μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιες ευχάριστες εκπλήξεις, που να ξεφεύγουν από τη γενικευμένη εικόνα της εγκατάλειψης;

Σε όλες τις οργανωμένες εγκαταστάσεις, η μεγάλη έκπληξη είναι οι άνθρωποι. Ακόμα κι αν τα κτίρια των υδροθεραπευτηρίων είναι παρατημένα, παραμένει έντονη η αίσθηση της φροντίδας προς τους θεραπευομένους. Αυτό δείχνει να είναι βαθιά ριζωμένο μέσα στην κουλτούρα του προσωπικού των λουτρών. Αντίστοιχα, τη φροντίδα τους προσφέρουν και οι ίδιοι οι λουόμενοι, δημιουργώντας άτυπες κοινότητες γύρω από τις ιαματικές πηγές. Ακόμα κι όταν πηγαίνεις σε μια πηγή για πρώτη φορά, άγνωστοι σ’ εσένα άνθρωποι θα σε ρωτήσουν αν είσαι καλά και θα εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους και την πρόθεσή τους να σε φροντίσουν. Ευχάριστη έκπληξη αποτελούν συχνά και οι πανέμορφες τοποθεσίες στις οποίες βρίσκονται πολλά υπαίθρια λουτρά. Τα Ψωρονέρια κοντά στη Λαμία, οι πηγές Κονιαβίτη στα Καμένα Βούρλα και οι πηγές Λευκάδας στην Ικαρία είναι ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα πηγών που βρίσκονται σε πανέμορφα σημεία.

Ευχάριστη έκπληξη αποτελούν επίσης κτίρια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και ιστορικής σημασίας, όπως το υδροθεραπευτήριο στη Νίσυρο, ένα συγκρότημα τριών κτιρίων που χτίστηκαν σταδιακά από το 1885 έως το 1894. Δυστυχώς, βέβαια, στο πλαίσιο της ανακαίνισης που είναι σε εξέλιξη, γκρεμίστηκε τμήμα ενός κτιρίου. Κρίσιμο αυτή τη στιγμή είναι να μην πειραχτεί το εσωτερικό των χώρων παρά μόνο για συντήρηση. Το 2022 διοργάνωσα ένα εργαστήριο για το θέμα αυτό με συμμετέχοντες τον Δήμο Νισύρου και το ΕΤΗ Ζυρίχης, και ο διάλογος που ξεκίνησε πρέπει να συνεχιστεί.

Ποια όψη των λουτροθεραπευτηρίων θέλησες να καταγράψεις μέσα από την έρευνά σου; Θεωρείς γοητευτική την οπτική που εστιάζει στην εγκατάλειψη;

Μαζί με τον συνεργάτη μου και φωτογράφο Τομπάιας Γούτον επιθυμούμε συνειδητά να απομακρύνουμε την ιδέα της γοητείας του ερειπίου. Δεν θέλω να δείχνω κατεστραμμένα μέρη, ούτε με ενδιαφέρει να προβάλλω αυτού του είδους την αισθητική. Εξάλλου, ακόμα κι αν ο σοβάς ξεφτάει, η ενέργεια και η δύναμη του ιαματικού νερού παραμένουν εκεί. Ταυτόχρονα, πολλά υδροθεραπευτήρια αποτελούν ένα σπάνιο κράμα φυσικού και κτιστού στοιχείου. Κάποια κτίρια, όπως τα Λουτρά Καϊάφα, είναι σφηνωμένα μέσα σε σπηλιές, κι αυτή είναι μια ασυνήθιστη εικόνα, που αποτυπώνει τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τη γεωλογία.

Εντυπωσιακό είναι και το εύρος της αρχιτεκτονικής των λουτρών στην Ελλάδα: από τα οθωμανικής επιρροής λουτρά της Εφταλούς στη Λέσβο μέχρι το νεοκλασικό κτίριο των Μεθάνων ή το σπάνιο, εξάγωνο περίπτερο της πηγής της Υπάτης, χτισμένο πάνω από έναν κρατήρα που αχνίζει ακόμη. Η φωτογραφική αποτύπωση είναι, λοιπόν, για μένα η αφορμή για να τεθεί το ερώτημα: «Πώς μπορούμε να φροντίσουμε τα κτίρια που μας φροντίζουν;». Αντιστεκόμαστε στην παρόρμηση να σκεφτούμε μεγαλεπήβολα σχέδια ανάπτυξης και εστιάζουμε στο να καταλάβουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το κτίριο σήμερα και τις ανάγκες του, σε συνδυασμό με τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Η βασική ερώτηση που θέτουμε είναι το τι χρειάζεται να γίνει ώστε να μπορούν να έρχονται πιο εύκολα περισσότεροι άνθρωποι που μπορούν να επωφεληθούν από τις ιαματικές πηγές.

Υπάρχουν παραδείγματα περιοχών όπου αυτός ο διάλογος προχωρά;

Τα Μέθανα είναι μια περιοχή την οποία έχουμε επισκεφτεί μαζί με φοιτητές από τις σχολές Αρχιτεκτονικής και Καλών Τεχνών της Ζυρίχης και όπου ανοίξαμε τον διάλογο μαζί με τον δήμο για τις ανάγκες της λουτρόπολης. Το υδροθεραπευτήριο δυστυχώς παραμένει κλειστό εδώ και χρόνια και υπάγεται στην ΕΤΑΔ, με μεγάλες επιπτώσεις στην τοπική κοινωνία. Ο μακρύς διάδρομος του κτιρίου ήταν παλιά γεμάτος με λουομένους που περίμεναν τη σειρά τους και το θεραπευτήριο ήταν τόσο δημοφιλές, που έκλεινε μόνο από τις τρεις τα ξημερώματα μέχρι τις έξι το πρωί.

Στα Μέθανα επιστρέφουμε μάλιστα και φέτος με το ΕΤΗ για ένα συνέδριο αρχιτεκτονικής και ηφαιστειολογίας που θα πραγματοποιηθεί στις 13 και 14 Ιουνίου και θα παρουσιάσει ιδέες για το μέλλον της λουτρόπολης.

«Το μήνυμα που βγαίνει από πρωτοβουλίες όπως αυτή του Bagno Popolare είναι ότι οι επιλογές για το μέλλον των λουτρών δεν περιορίζονται στο δίπολο παρακμή ή σπα».

Ένα εξαιρετικό παράδειγμα από το εξωτερικό είναι τα λουτρά Bagno Popolare στο Μπάντεν της Ελβετίας, τα οποία παραχωρήθηκαν σε μια ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών ώστε να χρησιμοποιούνται τόσο σαν δημόσιο λουτρό όσο και σαν χώρος εκδηλώσεων. Οι εγκαταστάσεις διαθέτουν πισίνες και δωμάτια στα οποία χωράνε τρία με τέσσερα άτομα, κάτι που είναι πιο ελκυστικό για το νεανικό κοινό. Αφού ολοκληρωθεί η ανακαίνιση που είναι σε εξέλιξη, το Bagno Popolare θα φιλοξενεί και πάλι συναυλίες (πολλά λουτρά διεθνώς έχουν εξαιρετική ακουστική), εκθέσεις τέχνης, ακόμα και διαλέξεις τις οποίες το κοινό θα παρακολουθεί καθώς λούεται. Το μήνυμα που βγαίνει από πρωτοβουλίες όπως αυτή είναι ότι οι επιλογές για το μέλλον των λουτρών δεν περιορίζονται στο δίπολο «παρακμή ή σπα». Πρέπει να βρούμε κι άλλους τρόπους για να τα αξιοποιήσουμε. Είναι σημαντικό να μπορέσουμε να δούμε πέρα από την ιδέα του τουρισμού πολυτελείας. Εξάλλου, από ιδρύσεώς τους, τα λουτρά πρόσφεραν πρόσβαση ανεξαρτήτως οικονομικών δυνατοτήτων. Η προσωπική μου αναδρομή στην ιστορία των ελληνικών λουτρών δεν γίνεται για ρομαντικούς λόγους, αλλά για να καταλάβουμε πώς ξεκίνησαν και πόσο μεγάλη παραμένει η δυναμική τους.

*Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφτείτε την ιστοσελίδα 750mineralsprings.gr